โครงการป้องกันอุทกภัยพื้นที่ลุ่มน้ำคลอง

อู่ตะเภา

  

 

 

 

เรื่องเดิม

        1.1 เมื่อวันที่ 24  ธันวาคม  2531 พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว มีพระราชดำริเกี่ยวกับการบรรเทาอุทกภัยพื้นที่ในเขตอำเภอหาดใหญ่  จังหวัดสงขลา   ซึ่งได้รับความเสียหายเนื่องมาจากเกิดฝนตกหนักติดต่อกันระหว่างวันที่ 19 – 23  พฤศจิกายน  2531      เพื่อเป็นแนวทางสำหรับทางราชการในการเข้าไปฟื้นฟูพัฒนาพื้นที่และแก้ไขป้องกันมิให้พื้นที่เหล่านั้น และบริเวณข้างเคียงต้องได้รับความเสียหายเช่นนี้อีกต่อไป โดยมีรายละเอียดตามแนวพระราชดำริที่พระราชทานไว้ดังนี้

        “การเกิดน้ำท่วมพื้นที่ชุมชนและพื้นที่ในเขตธุรกิจอำเภอหาดใหญ่ จังหวัดสงขลา มีสาเหตุสำคัญเนื่องมาจากน้ำคลองอู่ตะเภาที่ไหลผ่านเขตอำเภอมีระดับสูงล้นตลิ่งแล้วไหลบ่าเข้าไปท่วมบริเวณกลางเมืองหาดใหญ่และพื้นที่ทั่วไปเป็นบริเวณกว้าง ซึ่งน้ำที่ไหลบ่าเข้ามานั้นได้ท่วมพื้นที่ต่าง ๆ อย่างรวดเร็วและท่วมขังมีความลึกมาก ทำให้สภาพเศรษฐกิจโดยส่วนรวมของอำเภอหาดใหญ่และทรัพย์สินราษฎรได้รับความเสียหายอย่างไม่เคยปรากฏเช่นนี้มาก่อน

        การแก้ไขและบรรเทาอุทกภัยด้วยวิธีการสร้างอ่างเก็บน้ำขนาดใหญ่ที่คลองอู่ตะเภาหรือตามลำน้ำสาขา เพื่อสกัดน้ำจำนวนมากไม่ให้ไหลลงมาอำเภอหาดใหญ่นั้น   คงไม่สามารถดำเนินการได้เพราะไม่มีทำเลที่เหมาะสมในการก่อสร้างอ่างเก็บน้ำที่มีขนาดใหญ่ดังกล่าวได้เลย ดังนั้น การแก้ไขปัญหาและบรรเทาน้ำท่วมที่ควรพิจารณาดำเนินการ น่าจะได้แก่   การขุดคลองระบายน้ำขนาดใหญ่ ให้ทำหน้าที่แบ่งน้ำจากคลองอู่ตะเภาหรือช่วยรับน้ำที่ไหลลงมาท่วมตัวอำเภอหาดใหญ่ให้ระบายลงสู่ทะเลสาบสงขลาโดยเร็ว      นอกจากนั้น หากต้องการที่จะป้องกันน้ำท่วมพื้นที่ชุมชนและพื้นที่ธุรกิจให้ได้ผลโดยสมบูรณ์แล้ว หลังจากที่ก่อสร้างคลองระบายน้ำเสร็จก็ควรพิจารณาสร้างคันกั้นน้ำรอบบริเวณพื้นที่ดังกล่าว พร้อมกับติดตั้งระบบสูบน้ำออกจากพื้นที่ไม่ให้ท่วมขังตามความจำเป็น ทั้งนี้ ให้พิจารณาร่วมกับระบบของผังเมืองให้มีความสอดคล้องและได้รับประโยชน์ร่วมกันด้วย”

 

 

 

        1.2 เมื่อวันที่ 27 พฤศจิกายน 2543 พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ได้มีพระราชดำรัสต่อคณะกรรมการมูลนิธิราชประชานุเคราะห์เกี่ยวกับน้ำท่วมอำเภอหาดใหญ่ จังหวัดสงขลา  สรุปความว่า  “เหตุการณ์น้ำท่วมที่หาดใหญ่ที่ผ่านมามีความเสียหายทั้งชีวิตคนและทรัพย์สิน ผู้ที่อยู่ในพื้นที่ไม่ทันรู้ว่าน้ำมาอย่างไร ความจริงเคยได้ไปหาดใหญ่แล้ว และเคยชี้ว่าจะทำอย่างไร มีการสร้างสิ่งมาขวางกั้นทางน้ำ ถ้าไปดูทางด้านตะวันตกของเมืองจะพบว่ามีถนน  แต่พยายามทำขึ้นมาคล้ายพนังกั้นน้ำ แต่ไม่ได้รักษา ทางทิศเหนือมีถนนที่กำลังสร้างหรือสร้างใหม่ ๆ ซึ่งเป็นเขื่อนกั้นน้ำไม่ให้ไหลออกจากเมืองทำให้น้ำท่วมเมืองสูงถึง 2 – 3 เมตร ได้บอกมาเป็นเวลา 10 กว่าปีแล้วไม่ให้สร้างถนนที่เป็นเขื่อนกั้นน้ำ”

 

          1.3 เมื่อวันที่  4 ธันวาคม 2544 พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว  ได้มีพระราชกระแสต่อคณะบุคคลที่เข้าเฝ้าถวายพระพรชัยมงคล  ณ ศาลาดุสิดาลัย เกี่ยวกับน้ำท่วมอำเภอหาดใหญ่ จังหวัดสงขลา สรุปความว่า  “เมื่อวันที่ 20 – 23 พฤศจิกายน 2543 มีน้ำท่วมหนักที่ภาคใต้ โดยเฉพาะที่หาดใหญ่มีความเสียหายหลายพันล้านบาท ถ้าได้ทำตามแผนที่วางไว้ ที่ลงทุนนั้นกลับคืนมาหลายเท่าตัวแล้ว ซึ่งเมื่อปี 2531 ได้เกิดน้ำท่วมสร้างความเสียหายมาก ได้เคยไปที่นั่นและได้ศึกษาทั้งในพื้นที่และในแผนที่ รู้ว่าควรจะทำอย่างไร แต่ไม่ทราบว่าเป็นเพราะอะไรเหมือนบอกว่ามันแพง ก็อย่างที่ว่ามันแพงแต่ว่าจะคุ้ม โครงการที่ว่าวางไว้แล้ว 12 ปีก่อน ควรจะได้ทำตามที่ได้วางแผนไว้ ที่ผ่านมาได้ทำนิด ๆ หน่อย ๆ แถมยังได้สร้างอะไรที่ทำให้น้ำท่วมร้ายแรงขึ้น บางพื้นที่ท่วมสูงถึง 3 เมตร เพราะว่าจากแรงคนแทนที่จะไปทำเขื่อนที่อื่น เพื่อจะได้เก็บน้ำเอาไว้ป้องกันน้ำท่วมหรือเก็บน้ำมาทำการเกษตรในหน้าแล้ง แต่กลับทำเขื่อนกั้นน้ำทำให้เมืองหาดใหญ่จมลงไปในน้ำ นอกจากนี้ควรจะได้ทำพนัง  โดยใช้ถนนเหมือนกัน โดยขุดอีกสายหนึ่ง แต่ไม่ได้ทำ ถนนที่ควรจะเป็นพนังก็ทำเตี้ย ส่วนถนนนี้เป็นเขื่อนกลับทำสูงและไม่ได้ทำช่องให้น้ำผ่าน ซึ่งควรจะได้ใช้หลักวิชาการมาดำเนินการ”

 

¤	แผนการดำเนินงานตามแนวพระราชดำริ  2531 - 2542

 

1.  งานขุดคลองธรรมชาติรวม  8  สาย

1. คลองอู่ตะเภา ความยาว 27.180 กม. ระบายน้ำสูงสุด 420 ลบ.ม./วินาที
2. คลองอู่ตะเภาแยก 1 ความยาว 2.860 กม. ระบายน้ำสูงสุด 30 ลบ.ม./วินาที
3. คลองอู่ตะเภาแยก 2 ความยาว 6.620 กม. ระบายน้ำสูงสุด 50 ลบ.ม./วินาที
4. คลองท่าช้าง – บางกล่ำ ความยาว 17.960 กม. ระบายน้ำสูงสุด 180 ลบ.ม./วินาที
5. คลองแห ความยาว 3.930 กม. ระบายน้ำสูงสุด 40 ลบ.ม./วินาที
6. คลองวาด ความยาว 3.625 กม. ระบายน้ำสูงสุด 120 ลบ.ม./วินาที
7. คลองต่ำ ความยาว 3.625 กม. ระบายน้ำสูงสุด 80 ลบ.ม./วินาที
8. คลองหวะ ความยาว 3.400 กม. ระบายน้ำสูงสุด 80 ลบ.ม./วินาที

 

2.  งานขุดคลองระบายน้ำสายใหม่ รวม  3  สาย

1. คลองระบายน้ำสาย ร. 1 ความยาว 21.435 กม. ระบายน้ำสูงสุด 210   ลบ.ม./วินาที
2. คลองระบายน้ำสาย ร. 2 ความยาว 3.840 กม. ระบายน้ำสูงสุด 40 ลบ.ม./วินาที
3. คลองระบายน้ำสาย ร. 3 ความยาว 7.650 กม. ระบายน้ำสูงสุด 60 ลบ.ม./วินาที
4. งานก่อสร้างประตูระบายน้ำปลายคลอง

 

¤	ผลการดำเนินงานตามแนวพระราชดำริ ในช่วงปี 2532 - 2542

 

1. การขุดลอกคลองธรรมชาติตามแนวพระราชดำริ

                กรมชลประทานได้ดำเนินการขุดลอกคลองธรรมชาติได้จำนวน 5 สาย จากแผนการดำเนินงานทั้งหมด จำนวน  8  สาย คือ

1. คลองอู่ตะเภา              ความยาว      27.180     กิโลเมตร
2. คลองอู่ตะเภาแยก 1      ความยาว      2.860               กิโลเมตร
3. คลองอู่ตะเภาแยก 2      ความยาว      6.325               กิโลเมตร
4. คลองท่าช้าง – บางกล่ำ ความยาว      16.620     กิโลเมตร
5. คลองหวะ                  ความยาว      3.400               กิโลเมตร

 

2. งานขุดคลองระบายน้ำสายใหม่

งานขุดคลองระบายน้ำสายใหม่ จำนวน 3 สาย ไม่สามารถดำเนินการขุดได้  เนื่องจากราษฎรไม่ยินยอมและต่อต้าน เพราะไม่พอใจราคาซื้อขายที่ดิน ซึ่งต่ำกว่าราคาซื้อขายในตลาด

 

¤	ผลการดำเนินงานตามแนวพระราชดำริ ในช่วงปี 2532 - 2542

 

        การดำเนินการก่อสร้างโครงการบรรเทาอุทกภัยอำเภอหาดใหญ่ไม่สามารถดำเนินการได้ครบถ้วนตามแผนงาน เนื่องจากสาเหตุ ดังนี้

        1) งานขุดลอกและขยายคลองธรรมชาติ  8  สาย มีสิ่งปลูกสร้างและราษฎรอาศัยอยู่ริมคลองหนาแน่นมาเป็นเวลานานแล้ว จึงไม่สามารถดำเนินการขุดขยายความกว้างของคลองธรรมชาติได้ตามรูปแบบ

        2) งานขุดคลองระบายน้ำสายใหม่  3  สาย ราคาซื้อขายที่ดินในเขตอำเภอหาดใหญ่สูงกว่าราคาประเมินทุนทรัพย์จังหวัด  เพื่อใช้ในการเก็บค่าธรรมเนียมในการโอนกรรมสิทธิ์และนิติกรรม ทำให้ราษฎรเจ้าของที่ดินไม่ยอมรับและคัดค้านการก่อสร้าง

        3) ราษฎรที่อยู่บริเวณคลองธรรมชาติใกล้ทะเลสาบสงขลา ส่วนใหญ่ประกอบอาชีพทำการเกษตร มีความเคยชินกับสภาพน้ำท่วมที่เกิดขึ้นในช่วงฤดูฝนประมาณ  2 – 3 เดือนของทุกปี เมื่อจะต้องสูญเสียที่ดินไปเพื่อใช้ในการก่อสร้างคลองระบายน้ำสายใหม่  จึงมีการต่อต้าน

        4) ทัศนคติของราษฎรนอกเขตเทศบาลมีข้อคิดเห็นว่าเป็นผู้เสียประโยชน์ โดยที่ราษฎรซึ่งอยู่ในเขตเทศบาลเท่านั้นที่ได้รับประโยชน์

 

¤	ปัญหาและอุปสรรคในการดำเนินงานช่วงปี  2544 - 2550

 

        จากเหตุการณ์อุทกภัยครั้งใหญ่ในพื้นที่อำเภอหาดใหญ่ เมื่อวันที่ 20 – 23 พฤศจิกายน 2543 คณะรัฐมนตรีจึงได้มีมติเมื่อวันที่  28  พฤศจิกายน  และ 19 ธันวาคม  2543  มอบหมายให้ สำนักงานคณะกรรมการพัฒนาการเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ ทำหน้าที่ประสานงานในการแก้ไขปัญหา โดยได้ปรึกษาหารือร่วมกับสำนักงานคณะกรรมการพิเศษเพื่อประสานงานโครงการอันเนื่องมาจากพระราชดำริ (สำนักงาน กปร.) กระทรวงมหาดไทย กระทรวงเกษตรและสหกรณ์ และได้ประสานงานกับหน่วยงานที่เกี่ยวข้องจัดทำแผนป้องกันอุทกภัยพื้นที่ลุ่มน้ำคลองอู่ตะเภา อำเภอหาดใหญ่ จังหวัดสงขลาแบบเบ็ดเสร็จ โดยได้พิจารณาจัดลำดับความสำคัญของแผนงานโครงการที่สอดคล้องผสมผสานกัน   ตามความจำเป็นในการแก้ไขปัญหาน้ำท่วม ทั้งในระยะเร่งด่วน ระยะปานกลาง และระยะยาว พร้อมทั้งได้ปรับลดแผนงาน/โครงการที่ซ้ำซ้อนระหว่างหน่วยราชการที่เกี่ยวข้องออก      ซึ่งแผนงานมีกำหนดระยะเวลาดำเนินการประมาณ  10  ปี (2544 – 2553) ใช้งบประมาณ  10,633.5  ล้านบาท ดังมีสาระสำคัญ ดังนี้

                               

1) แผนระยะเร่งด่วน เป็นแผนงานที่กำหนดการดำเนินงานให้แล้วเสร็จก่อนเดือนพฤศจิกายน 2544 (ก่อนฤดูฝนปี 2544) และโครงการที่ต้องเริ่มดำเนินการในปี 2544      งบประมาณรวม  3,837.8  ล้านบาท ประกอบด้วย  5  แผนงานหลัก ได้แก่

                                       

1.1) แผนงานปรับปรุงระบบเร่งระบายน้ำให้มีประสิทธิภาพมากขึ้น และการจัดทำแบบจำลองอุทกภัยและติดตั้งระบบเตือนภัย

 

                            1.1.1) โครงการขุดคลองระบายน้ำสายใหม่  5  สาย ประกอบด้วย คลองระบายน้ำ ร.1 ร.3 ร.4 ร.5 และ ร.6 เพื่อผันน้ำบางส่วนในคลองอู่ตะเภาและคลองเตย  ไม่ให้ผ่านตัวเมือง ดำเนินการโดยกรมชลประทาน    งบประมาณ  3,360.0  ล้านบาท ขณะนี้ได้ดำเนินการสำรวจออกแบบแล้วเสร็จ 100% และอยู่ระหว่างปักหลักเขตและทำการรังวัดแนวเขต  รวมทั้ง จ่ายเงินค่าที่ดินและผลอาสินไปแล้วจำนวน 389 แปลง นอกจากนี้ได้ดำเนินการขุดคลองระบายน้ำ ร.3 ช่วงบริเวณทะเลสาบสงขลา ความยาว 4.00  กิโลเมตร  พร้อมถนนคันคลอง และสะพานรถยนต์ข้ามคลองระบายน้ำ 1 แห่ง ได้ผลงาน 40.86%

                            1.1.2) โครงการขุดลอกคลองธรรมชาติ   ดำเนินการโดย   กรมชลประทาน  งบประมาณ  91.0  ล้านบาท โดยในปี 2544 ดำเนินการขุดลอก 4 คลอง คือ คลองอู่ตะเภาช่วงริมทะเลสาบสงขลา  คลองอู่ตะเภาแยก 1 คลองอู่ตะเภาแยก 2 และคลองท่าช้าง-บางกล่ำ ขณะนี้ได้ดำเนินการเสร็จเรียบร้อยแล้ว และในปี 2545 ดำเนินการขุดลอกคลองหนองขอน คลองสายบานา คลองยวนยาง คลองโรงอิฐ คลองหนองม่วง  คลองขุด คลองช่อน คลองหวะ คลองลาน งบประมาณ 18.59 ล้านบาท ได้ผลงาน 78%

                            1.1.3) โครงการจัดทำแบบจำลองปริมาณน้ำ การไหลและสภาพน้ำท่วมและการติดตั้งระบบเตือนภัย ดำเนินการโดยกรมชลประทาน งบประมาณ 100.0   ล้านบาท  มีเป้าหมายดำเนินการ  เพื่อศึกษาการบริหารจัดการน้ำในลุ่มน้ำคลองอู่ตะเภา ติดตั้งระบบโทรมาตร พร้อมทั้งพัฒนาแบบจำลองคาดการณ์และการบริหารจัดการน้ำและการจัดทำระบบคาดการณ์ฝนระยะไกล พร้อมทั้งจัดการระบบคาดการณ์และเตือนภัยน้ำท่วม ขณะนี้ได้ดำเนินการสำรวจภูมิประเทศ และจัดทำแบบจำลองทางคณิตศาสตร์เรียบร้อยแล้ว อยู่ระหว่างการศึกษาการบริหารจัดการน้ำในลุ่มน้ำคลองอู่ตะเภา  รวมทั้ง ก่อสร้างอาคารควบคุมและติดตั้งอุปกรณ์ระบบโทรมาตร  คาดว่าจะแล้วเสร็จในปี 2546  ซึ่งในปี 2545  สามารถใช้ระบบจำลองทางคณิตศาสตร์คาดการณ์สถานการณ์น้ำท่วมได้แล้ว

 

 

 

1.2) แผนงานป้องกันน้ำไหลเข้าท่วมตัวเมืองหาดใหญ่

• ดำเนินการโดย เทศบาลนครหาดใหญ่  งบประมาณ  177.4  ล้านบาท ขณะนี้ได้ดำเนินการก่อสร้างสถานีสูบน้ำคลองเตย ระบบตักขยะอัตโนมัติ ระบบสูบน้ำถนนเพชรเกษม ท่อระบายน้ำขนานถนนราษฎรยินดี และระบบไฟฟ้าแยกจากชุมชน

 

1.3) แผนงานปรับปรุงสิ่งก่อสร้างที่กีดขวางทางระบายน้ำ โดยกรมทางหลวง กรมโยธาธิการ กรมการเร่งรัดพัฒนาชนบท และการรถไฟแห่งประเทศไทย งบประมาณ  95.4  ล้านบาท  ขณะนี้ได้ปรับปรุงเรียบร้อยแล้ว

1.4) แผนงานสำรวจข้อมูลและกำหนดมาตรการบังคับใช้ผังเมืองรวมปัจจุบัน กำหนดรูปแบบการใช้ที่ดิน และการฟื้นฟูระบบนิเวศน์ลุ่มน้ำคลองอู่ตะเภา ดำเนินการโดยกรมการผังเมือง และกรมพัฒนาที่ดิน งบประมาณ  14.0  ล้านบาท  ขณะนี้ ได้ดำเนินการศึกษา สำรวจ เก็บข้อมูล และวิเคราะห์แนวทางปรับปรุงเมืองหาดใหญ่

 

2) แผนระยะปานกลาง เป็นแผนงานที่กำหนดการดำเนินงานให้แล้วเสร็จภายในปี  2548  งบประมาณรวม  1,268.6  ล้านบาท

        2.1)  แผนงานสำรวจและออกแบบอ่างเก็บน้ำบนลำน้ำสาขาคลองอู่ตะเภา  6  แห่ง  ดำเนินการโดยกรมชลประทาน งบประมาณ 19.0  ล้านบาท กำหนดดำเนินการในปี  2545 – 2547

2.2) แผนงานก่อสร้างเสริมประสิทธิภาพระบบป้องกันน้ำท่วมและน้ำท่วมขังในเมือง ดำเนินการโดย เทศบาลนครหาดใหญ่ มี 3 โครงการ งบประมาณ 1,244.1 ล้านบาท ระยะเวลาดำเนินการ  3  ปี ระหว่างปี  2545 – 2547

2.3) แผนงานปรับปรุงผังเมืองรวมเมืองหาดใหญ่ และกำหนดมาตรการบังคับใช้ ดำเนินการโดย กรมการผังเมือง มี  1 โครงการ งบประมาณ  5.5  ล้านบาท กำหนดดำเนินการในปี  2545 – 2548

 

3) แผนระยะยาว เป็นแผนงานที่กำหนดการดำเนินงานให้แล้วเสร็จภายหลังปี  2548  ส่วนใหญ่เป็นโครงการก่อสร้างอ่างเก็บน้ำและการฟื้นฟู อนุรักษ์พื้นที่ป่าต้นน้ำเพื่อประโยชน์ในการจัดการพื้นที่ลุ่มน้ำและเก็บกักน้ำไว้ใช้ในฤดูแล้ง นอกจากนี้ยังทำหน้าที่เป็นแก้มลิงกักเก็บน้ำบางส่วนไว้ไม่ให้เข้าท่วมพื้นที่ตอนล่าง ซึ่งจะช่วยเพิ่มประสิทธิภาพการบริหารจัดการลุ่มน้ำ และลดโอกาสการเกิดอุทกภัยในระยะยาว งบประมาณรวม  5,530.1  ล้านบาท ประกอบด้วย

3.1) แผนงานจัดหาที่ดินและการก่อสร้างอ่างเก็บน้ำขนาดต่าง ๆ รวม     6  แห่ง บนลำน้ำสาขาของคลองอู่ตะเภา ดำเนินการโดยกรมชลประทาน มี  1 แผนงาน งบประมาณ  5,430.0  ล้านบาท

3.2) แผนงานปลูกป่าและการจัดระบบนิเวศน์ลุ่มน้ำคลองอู่ตะเภา ดำเนินการโดยกรมป่าไม้ มี  1  โครงการ งบประมาณ  100.1  ล้านบาท  โดยใช้งบประมาณปกติของกรมป่าไม้

 

โดยแผนป้องกันอุทกภัยพื้นที่ลุ่มน้ำคลองอู่ตะเภาเป็นแผนงานขนาดใหญ่ที่มีลักษณะผสมผสานเกี่ยวข้องกับหลายหน่วยงาน และมีผลกระทบต่อประชาชน โดยมีความจำเป็นต้องโยกย้ายประชาชนในพื้นที่ประมาณ  1,700  ครอบครัว หรือ  5,400  คน ประกอบด้วย

 

• การโยกย้ายประชาชนออกจากพื้นที่ก่อสร้างคลองระบายสายใหม่  120 ครอบครัว หรือ  400  คน
• การโยกย้ายประชาชนออกจากพื้นที่ก่อสร้างอ่างเก็บน้ำ 6 แห่ง  1,580 ครอบครัว  หรือ  5,000  คน

ฯพณฯ พลเอกเปรม ติณสูลานนท์ ประธานองคมนตรีและรัฐบุรุษ เป็นประธานในพิธีเปิดการขุดคลองระบายน้ำ ร.3 เมื่อวันที่ 18 พฤษภาคม 2545

งานขุดคลองระบายน้ำ ร.3 ที่ กม. 2+700 (มองไปทางท้ายน้ำ)

งานขุดคลองระบายน้ำ ร.3 ที่ กม. 3+000 (มองไปทางท้ายน้ำ)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ถอดบทเรียน

เอกสารเพิ่มเติม